Papağan öğrendi ama biz öğrenemedik

İnsanlar, Kovid-19 kısıtlamaları boyunca kapalı kaldılar. Avusturalya’da kısıtlamaların kalkmasının ardından insanların nasıl saldırırcasına, eğlence mekânlarına, kuaförlere, jimnastik salonlarına koştuklarını TV’de seyrettiğimde; insanları evlerine kapatmanın ve bırakmanın çok önemli sonuçlara yol açabileceği geçmişti aklımdan.

Bir yılı aşan bir sürede geçerli olan kapanmalar, talebin artmasına neden oldu. Talebin artmasına neden olan bir başka faktör de hükümetlerin para basarak veya evde oturanların cebine çekler koyarak, para arzının inanılmaz ölçüde artırılması.

Arza gelince, yine bu Kovid-19 kapanmaları arz zincirinde de kırılmalara neden oldu. Tüm dünyada arz eksik ve sorunlu. Enerjiden çipe çeşitli piyasalarda arzın durumu kötü. Ham madde, ara malı ve bitmiş ürünlerin bir yerden bir yere nakledilmesinde de sorunlar var.

Çip arzı eksik olursa ne olur? Bilgisayar ve cep telefonu üretimi azalır.

Örneğin Apple açıklama yaptı, iPhone 13 üretimini milyonlarca düzeyinde azaltacak. Cep telefonu üretiminin azaldığı bir ortama, bizdeki doların değerini de eklediğimizde, ileride karşımıza akıl almaz cep telefonu fiyatları çıkabilir.    

Bir zincir ancak en zayıf halkası kadar güçlü olabileceği için küresel arz zinciri de en zayıf halkası kadar güçlü. Küresel tedarik zincirinin mevcut durumuna baktığımızda, zayıflık her yerde. Konteyner pazarında, nakliye güzergâhlarında, limanlarda, hava yoluyla kargoda, kamyon hatlarında, demiryollarında ve hatta depolarda büyük sorunlar var. Sonuç, temel üretim bileşenlerinde kıtlık, sipariş yığılmaları, teslimat gecikmeleri ve nakliye maliyetlerinde ve tüketici fiyatlarında artış.

Küresel ölçekte bu ne zaman normalleşecek bilinmiyor.

Buna, “Dünya tarihinin en büyük kazası” deyip, ekim ayında küresel bir ekonomik kriz öngörenler de var.

Bakın, ABD’deki bir İşletme Fakültesi'nde yardımcı doçent olan Tao Lu, “En çok hangi kalemler eksik?” sorusunu nasıl cevaplamış:

“Her şey ve daha fazlası yetersiz. Ev mobilyaları, elektronik ürünler, mevsimlik giysiler ve oyuncakların hepsi. Tüketicilerin yaşadığı kıtlıklar, malzeme/bileşen kıtlığı, üretim ve işgücü kıtlığı ve küresel tedarik zinciri kesintisi ile salgının neden olduğu talebin birleşimidir. Amerikalılar satın alma çılgınlığı yaşıyor. Aslında, gıda hizmetleri hariç perakende satışlar, yılın ilk altı ayı boyunca, 2020'nin aynı dönemine göre yüzde 22 daha yüksek 3,2 trilyon dolar seviyesinde gerçekleşti.

Endüstriler ayrıca benzersiz zorluklarla karşı karşıya. Örneğin otomobiller ve elektronik ürünler, yarı iletken çiplerin eksikliğinden çok etkileniyor. Asya'dan gelen oyuncaklar, konteyner hatlarındaki ve limanlardaki tıkanıklığın yanı sıra kamyon şoförü ve depo alanı sıkıntısı nedeniyle uzun nakliye gecikmeleri yaşıyor. Artan tüketici talebi ve çiftliklerde ve işleme tesislerinde işgücü kıtlığı nedeniyle restoran ve marketlerde tavuk kanatları tükenebilir.”

Bu olanlar dünya ekonomik tarihinin en büyük kazası olur veya olmaz…

Ancak dünyada ekonomik durumun iç açıcı olmadığı bir gerçek. Hem arzda, hem de talepte sorun var.

Gelişmeleri bu şekilde kısaca gözden geçirdikten sonra, arz ve talebin önemini bir de ünlü iktisatçı Samuelson’ın kitabındaki şu sözlerle hatırlatalım: “Bir papağana arz ve talep kelimelerini öğretebiliyorsanız, ona ekonomiyi öğretmişsiniz demektir.”

Belki arz ve talebi papağan bile öğrenmiş ama dünya öğrenememiş.

Biz tüketiciler için ise olacak şu: “Yandı gülüm keten helva” diye uçup giden fiyatların arkasından çaresiz bakışlar atmak…