Alkışlarla kapanan çarşıda şükür de var isyan da!..

Haber: N. Nuri Yavuz

Çin’de 1 Aralık 2019 tarihinde ortaya çıkan yeni tip koronavirüs (Kovid-19) salgını, çok kısa süre içinde tüm küreye yayıldı. Türkiye’de ilk vaka 11 Mart 2020’de görüldü. O tarih itibarıyla ülke genelinde salgınla mücadeleye yönelik başlatılan tedbir ve kısıtlamalar, küresel ölçekte olduğu gibi ülke ekonomisinde de derin kırılmalara neden oldu.

Sokağa çıkma yasağı ve kapanmalar en çok esnaf ve çalışanları etkiledi. Neredeyse bütün ezberler bozuldu, tüketim alışkanlıkları ve alışveriş tercihleri değişti. Perakende ticarette dijitalleşme hız kazanırken geleneksel metotta kan kaybı gözlendi.

Merkezi kamu idaresi, salgının yıkıcı etkilerini yumuşatmak adına kira yardımı, düşük faizli kredi, vergi ötelemesi gibi uygulamalarla esnafı desteklerken yerel yönetimler de kira indirimi, fatura ertelemesi, alışveriş kampanyaları gibi faaliyetler ile ticari hayatı canlı tutmaya yönelik enjeksiyonlarda bulundu.

Bursa’da 700 yıldan uzun süredir perakende ticaretin kalbi olan ve Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) tarafından Dünya Miras Listesi’ne alınan Tarihi Çarşı ve Hanlar Bölgesi de salgın sürecinden ekonomik manada olumsuz etkilendi.

Hanlar, arasta, bedesten, pazar yerleri ve iç içe çarşılardan oluşan 450 dönümlük alanda 4 bin iş yerine ev sahipliği yapan ticaret üssü, tarihinde ilk defa 24 Mart 2020’de valilik kararıyla 1 haftalığına kapatıldı. Esnafın alkışlarıyla kapısına kilit vurulan çarşı, salgının şartlarının giderek ağırlaşması nedeniyle 2 aydan uzun süre kapalı kaldı ve 1 Haziran 2020’de yeniden açıldı. 2020’yi kapanmalar, sokağa çıkma yasakları ve çeşitli kısıtlamaların etkisinde geçiren çarşı, tüm sosyal hayatta 1 Haziran 2021’de başlayan kademeli normalleşmeyle birlikte eski hareketini kazandı.

Geride kalan 1,5 yıldan uzun süre zarfında insanlık tarihinin en yıkıcı etkilere sahip salgınına tanık eden çarşı esnafına tarihin yeni kırılma noktasında yaşadıklarını ve kendilerine sunulan desteklere ilişkin görüşlerini sorduk.

Yüzde 90’lık ekonomik çöküş

Bursa Tarihi Hanlar ve Çarşılar (BTÇH) Birliği ve aynı zamanda Bursa Kuyumcular Odası Başkanı İsa Altıkardeş, salgının çarşıya etkilerine yönelik şu değerlendirmelerde bulundu:

Başlangıçta salgının etkisi ve boyutları öngörülemediği için işler devam ediyordu. Ancak kapanmalar ve kısıtlamalarla birlikte asıl zararı görmeye başladık. Sonrasındaki dönemde salgının giderek yaygın hale gelmesiyle birlikte çarşıda insan yoğunluğu azaldı. Beraberinde hem halk hem de yerli ve yabancı turistlerin özellikle de Arapların gelmemesiyle birlikte yaklaşık yüzde 90’ın üzerinde bir ekonomik çöküş yaşandı.

‘Bazı esnafımız, e-ticaretten yaptıkları satışlarla kiraları çıkarmaya çalıştı ama personel maaşlarını onlar da ödeyemedi’ diyen Başkan İsa Altıkardeş, “Salgın, çarşı esnafını son derece olumsuz etkiledi. Salgının kapalı ortamlardaki etkisi düşünüldüğünde çarşımızın açık alanlara sahip olması, AVM’lere nazaran bir avantaj oldu. Ve kapanma dışı dönemlerde yoğun olmasa da insanlar, çarşıda rahat bir şekilde alışveriş yapabildi. Ancak yine de 2020-2021 sezonunda esnafımız, büyük sıkıntılar yaşadı” dedi.

Dükkânlar el değiştirdi

Bu yıl kademeli normalleşmeyle birlikte esnafın bir nebze nefes aldığını belirten Başkan Altıkardeş, “Son 3-4 aylık dönemde yaşanan hareketlilikle esnafımız, 2 yıllık kaybın sadece 5-6 ayını kurtarabildi. Bu, esnaf açısından yeterli değildir. Bundan sonraki süreçte bir kapanma yaşanır ve sürdürülürse esnafta büyük çöküşler başlar. Bu dönemde çarşıda el değiştiren çok sayıda dükkân oldu” derken söz konusu el değiştirmelerin mülk sahiplerinin kiracılara yaklaşımlarının doğru olmamasından kaynaklandığını vurguladı.

Destekler yeterli olmadı

Hükümetin açıkladığı destek paketlerinin yetersiz kaldığını söyleyen Altıkardeş, “Desteklerin yetersiz kalması, esnafta büyük sıkıntılara neden oldu. Biliyorsunuz ki bazı şeyler hemen ortaya çıkmıyor. Aradan bir süre geçtikten sonra boyutları ve sancıları daha net belirginleşiyor. Esnafın o dönemde yaşadığı sıkıntıların sonuçlarının, 2022-2023 yıllarında daha net görüleceğini düşünüyoruz. Özellikle hesabını iyi bilmeyen ya da zaruri olarak hesabını bilemeyen esnaflar, önünü göremeden yaptığı yatırım veya atılımın sıkıntılarını yaşayacak. Ümidimiz, bu sıkıntıların yaşanmamasıdır” dedi.

Halkın alım gücü düştü

Çarşıdaki iş gücünde yüzde 40 ile 50 arasında bir kayıp yaşandığının altını çizen Altıkardeş, “Sektörel olarak kuyumcular açısından bakıldığında salgın döneminde düğünlerin yasaklanması etkili oldu. Bu yıl ve önümüzdeki yıl ise düğün olmasına rağmen insanlardaki alım gücünün düşük olması sektörel olarak kayıpları kolay kolay telafi edemeyeceğimizi düşündürüyor” diye konuştu.

Kira destekleri komik kaldı

Tarihi bölgelerde kiraların yüksek olduğunu hatırlatan İsa Altıkardeş, “Verilen kira desteği çok komik rakamlarda kaldı. Örneğin bir işletmenin 5 bin lira kirası varsa bin lira destek alabildi. O destek de belirli ölçektekilere verildi ve yeterli olmadı. Kimileri de kira desteği dahi alamadı” değerlendirmesinde bulundu ve Meclis’ten geçen 850 bin esnafa gelir vergisi muafiyetine yönelik de şunu söyledi: “Yasada sorunlara merhem olabilecek ve tedaviyi sonlandırabilecek bir pozisyon görmüyoruz.”

BTSO devrede olmalı

Son birkaç ayda çarşıda turist hareketliliği yaşandığını açıklayan BTÇH Başkanı İsa Altıkardeş, “Turist varlığı hissedildi. Bu ekonomik canlılığa da yansıdı. Ancak Bursa Ticaret ve Sanayi Odası (BTSO) ile Bursa Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği (BESOB) tarafından turizm açısından sadece hükümetten beklenmeden bir adım atması gerekiyor. Özellikle BTSO’nun devrede olması ve yurtdışından bu bölgeye de ticari heyetler getirmesi ve turizmin sadece tatil beldelerinde olmadığının ifade edilerek bir takım çalışmalar yapılması gerektiğini düşünüyorum” ifadelerini kullandı.

En önemli beklenti otopark

Yeniden kapanma ve kısıtlama olmazsa çarşının toparlanma sürecinde olacağını belirten Başka İsa Altıkardeş, “Çarşı esnafının bizden en önemli ve tek talebi otoparktır. Büyükşehir Belediyesi’nin tarihi bölgenin etrafını açma çalışması, kentin 100 yıllık tarihine baktığımız zaman doğru ve geç kalınmış bir projedir. Mülk sahipleri ve kiracılar arasındaki bazı uyuşmazlıklar nedeniyle yıkımlarla bazı esnaflar mağdur oldu. Tabi bu noktada devletin veya belediyenin yapabileceği bir şey yoktu. Proje çok güzel ve bölgeyi rahatlatacak nitelikte ancak görselliğin yanında bölgenin yükünü hafifletmek adına projenin altının komple otopark olması gerekiyor. Geçmiş dönem Büyükşehir Belediye Başkanı rahmetli Hikmet Şahin’in Altıparmak’tan kazı çalışmalarıyla kapalı çarşının başına kadar bir otopark projesi vardı. Eğer o proje uygun görülürse merkezde otopark sorunu çözülür ve çarşıya yoğun bir hareketlilik kazandırılır. Yine Tophane’den ve Altıparmak’tan Heykel’e doğru caddelerin yayalaştırılması da gerekiyor. Ayrıca Tophane’nin üstündeki askeri bölgenin de kamulaştırılıp turist otobüslerinin bir araya geldiği nokta hali getirilmesi de hem esnaf hem ilçe hem de kentin marka değeri ve ekonomik canlılığına büyük destek sağlayacağını düşünüyorum” şeklinde konuştu.

Çarşı alkışlarla kapanmıştı

Kuyumcu Taner Alço; 54 yaşında, 40 yıldır kuyumculuk yapıyor ve 31 yıllık çarşı esnafı olarak şu açıklamalarda bulundu:

Aslında salgın gelişini bize en başında hissettirdi. Önce insan, yoğunluğu azaldı. Sonra mart ayında çarşı 1 haftalığında kapandı. Enteresandır, kapanma anonsu yapıldığında tüm çarşı alkışlamıştı. O zaman, kapanmanın 1 hafta 10 gün süreceği düşünülüyordu. Ama öyle olmadı. Çarşı çok uzun süre kapalı kaldı. Sonra açıldı ancak düğünler ertelendiği için sektörümüzde neredeyse hiç iş olmadı. O süreç ekonomik anlamda bizi zorladı çünkü eski ciroları ve işleri yapamaz olduk. Şuan ise yeni yeni bir canlanma yaşıyoruz ancak henüz çark dönmedi. Ama şükür, biz lokantacılar gibi değildik ve bir şekilde hafta sonu kapalı olsak da hafta içinde dükkân açabildik. En azından maliyetlerimizin bir kısmını karşılayabildik. Bu süreçte kuyumculara çok büyük bir destek olmadı. Sadece düşük faizli kredi biraz nefes oldu ama o da neticede kredi ve bize bir maliyeti var. Yaz döneminde yavaşta olsa toparlanmaya çalıştık ancak şuan ekim ayındayız ve kış kendini hissettiriyor. İnsanların alım gücü yok. Bizim işimiz, genelde alt ve orta gelir grubuyla ama onlarda da ciddi sıkıntılar var. Bu da ister istemez bizi etkiliyor. Tabi dövizdeki hareketlilik de insanların tasarruf alışkanlıklarını etkiledi. Genelde bankalardan sanal olarak işlem yapılıyor.

Matrah artırımı isteniyor

Ayakkabıcı Şeref Akgün, 59 yaşında ve 45 yıldır çarşıda aynı dükkânda ayakkabı satışı yapan bir esnaf olarak salgın süreciyle ilgili şunları söyledi:

Hiçbir destek yok. Biz de hiçbir destek alamadık. Kredi diyorlar ama bakıyorum bankadan 2 bin kişi alıyor biz alamıyoruz. Bazı esnafa kira desteği yapıldı ama o da devede kulak kaldı. Sanki bu destekler herkese verilmiş gibi söyleniyor ama öyle bir şey yok. Ortada bir destek yok tam tersine esnaftan matrah artırımı adı altında zorla para istiyorlar. Yeni çıkan vergi muafiyeti de bizi kapsamıyor. Zaten kayıt dışı sorunumuz var bunu çözemiyoruz her şeyi vergiye yüklüyoruz. Adil bir veri sistemi yok. Birilerinin vergi borcu siliniyor ama esnaftan 100 bin lira matrah artırımı isteniyor. Yoksa geriye dönük 5 yıl defter incelemesi yaparız deniliyor. Halkın alım gücü düştü. 45 yıldır bu dükkânda ayakkabı ve terlik satıyorum. Maalesef bu dönemde halkın çaresizliğini görüyorum. Bir ayakkabıya 100 lira diyoruz. Vatandaş, ‘Ooo!..’ diyor. Eskiden en iyisini isterlerdi. 300-500 liralık hangisiyse onu seçerlerdi. Alım gücü sıfır. Asgari ücret ortada... Enflasyon net yüzde 50’lere çıktı. 

Şükür dilde kalpte değil!

Konfeksiyoncu Erdoğan Kartal, 40 yıldır çarşıda aile işletmesinde erkek giyim üzerine perakende ticaret yapıyor. Kartal, salgın sürecine dair şu düşünceleri ifade etti:

Salgında işlerimizde aksama oldu ama şuan çok şükür iyi. Verilen destekler nefes aldırdı. 3 bin lira ve 5 bin lira olarak iki kez destek aldım. Kısıtlamaların kalktığı bu dönemde ilerde 2019’a göre ciddi bir artış oldu. Ramazan Bayramı'ndan sonra her yerin açılmasıyla birlikte çok iyi para kazandık. Allah bin bereket versin. Kazanmadık dersek nankörlük etmiş oluruz. Bazılarına sorsanız iyi olmasına rağmen ‘çok kötü’ derler. Neye göre kötü? Para kazanıyor musunuz? Bir fabrikada çalışsan kaç para kazanacaktın şimdi kaç para kazanıyorsun? Çok çok üstünde kazanıyorlar. Ama insanoğlu nankör ve şükretmeyi bilmiyor. Hepsi eskisi gibi 10 kat kar etmek istiyor. Zamanında çarşıda bir esnaf Ramazan Bayramı’nda bir ev, Kurban Bayramı’nda bir araba parası çıkarırdı. Hâlâ o günleri istiyorlar. Ama artık öyle bir zaman yok. Bugünkü şartlarda da para kazanıyor musun? Evet. O zaman haline şükretmeyi bileceksin. Artık insanlarda şükür dilde kalmış, kalpte yok. Hep daha fazlasını istiyorlar.

Cebimizden çalıştık!

Abiye dükkânı işletmecisi Dilek ve Levenk Pavik çifti, salgın dönemi hakkında şu görüşleri aktardı:

Salgın döneminde verilen destekler yeterli olmadı. 3 bin lira kira desteğinden başka bir şey yok. Normalleşme döneminde 1-2 ay biraz hareketlenme oldu. Ama insanların bütçesi kısıtlı olduğu için bize fazla bir yansıma olmadı. Zaten araya Kurban Bayramı girdi sonra okullar açıldı, insanlar tüm masraflarını o tarafa yaptı. Haziran ve temmuz düğün sezonu olduğu için biraz canlı geçti ama Ağustos ayı hiç beklediğimiz gibi olmadı. Salgın döneminde düğü, nişan, sünnet gibi etkinliklerin yasak olması bizi çok etkiledi. Üstelik o dönemde biz burayı günlerce siftahsız açıp kapattık. Ama yine de kiramızı, vergimizi, faturalarımızı ödedik. Cebimizden çalıştık açıkçası…

***

Çalışan olarak destek görmedik

Çarşıda 98 yılından beri çeşitli işletmelerde çalışan 37 yaşındaki Cengiz Ata, salgının çalışan kesime etkilerine ilişkin konuştu:

Biz, 2,5 ay kapalı kaldı. Çalışanlar olarak bu dönemde bize hiçbir destek olmadı. Ne devletimizden ne de patronumuzdan destek gördük. Ben, o 2,5 ayda iki tane kredi çekmek zorunda kaldım. Çünkü kiracıyım, faturalarım vardı. Kısa çalışma ödeneğinden de faydalanamadık. 3 çocuğum var ve salgında çok zorluk çektik. Şuan içinse işler güzel gidiyor.

***

Keşke destekler daha fazla olabilseydi

Yaklaşık 20 yıldır çarşıda çalışan Serdar Ay, söz konusu dönemin etkilerine yönelik şöyle dedi:

Salgında kapalı olduğumuzda dönemde çok olumsuz etkilendik. Belki hastalığa yakalanmadık ama maddiyat olarak sarsıldık. Verilen destekler fayda sağladı ama keşke daha fazla olabilseydi. Şuan işler iyi ve kapanmadan önceki yıllara kıyasla işlerin büyüdüğünü söyleyebiliriz. Bizde, çalışan olarak herhangi bir etkilenme olmadı.