Yüz Sene Önce Karagöz'ün Mezar Taşına Ne oldu?

Araştırma: Uğur Ozan Özen

Cumhuriyet döneminin en önemli Karagözcülerinden Hayâli Küçük Ali, Karagöz’ün mezar taşıyla ilgili Enver Behnan Şapolyo’ya şunları söyler:

“[…] Bu taş Çekirge’ye giderken (Çivici) nin konağı denmekle maruf konağa varmadan sağdadır. Bu kitabeyi Yunanlılar 1921 tarihinde Bursa’yı işgal ettikleri zaman baltalarla kırıp harap etmek, vahşetini göstermişlerdir. Bu taşın parçalarını Hüdavendigâr Camii imamı Mehmet Efendi alarak, Lâmii camii imamı Mehmet Efendiye teslim etmiştir. Bu taşın 1933 de müzeye nakledildiği söyleniyor.”

Enver Behnan Şapolyo'nun Karagöz'ün Tarihi kitabında yer alan Karagöz'ün Mezarı

Selim Nüzhet Gerçek, Türk Temaşası adlı kitabında, Karagöz’ün mezar taşının fotoğrafını yayımladıktan sonra şöyle der:

“Eskidenberi Bursada halk arasında Karagözün mezarının Çekirgeye giden yol üstündeki mezaristanda olduğu rivayeti mevcüt imiş. Hayalî Mustafa Tevfik efendi isminde bir zat ve Bahri dergâhı Şeyhi bu rivayetten başka ellerinde hiçbir delil olmadığı halde 1310 tarihlerinde Karagöz namına bir taş dikmeye teşebbüs etmişler ve teşebbüslerinde de muvaffak olmuşlar. […]” Bir sonraki sayfada ise, “Yunanlılar ise kendilerine lâyık bir hatıra bırakmak için olacak bu taşı tahrip etmişler.” der. Birçok kaynakta yer alan Karagöz’ün mezar taşını Yunanlılar’ın kırdığı sözü ilk kez Yeni Mecmua Bursa Özel Sayısı’nda yer almıştır: “Çekirge’ye giderken Çivicinin Konağı adıyla bilinen konağa varmadan sağda Karagöz adına dikilmiş bir mezar taşı vardır. Bursa’nın istilasında Yunanlılar bu taşı kırmışlardır.” İkinci kere Selim Nüzhet Gerçek’in, üçüncü kere Yakob’un, dördüncü kere ise Enver Behnan Şapolyo’nun kitaplarında dile getirilmştir.

Selim Nüzhet'in (Gerçek) Türk Temaşası kitabının 1942 tarihli baskısındaki Karagöz'ün mezar taşı.

Hacıvat, Karagöz, Şeyh Küşteri'nin mezarlarının günümüzdeki Hali.

Şimdi başlıktaki konuya dönelim. Karagöz’ün mezar taşına ne oldu?

Musa Ataş, 22 Ağustos 1932’de Karagöz’ün mezarını kendi ifadesiyle belki on beşinci kere ziyaret eder. Bir gün sonra, 23 Ağustos’ta, Cumhuriyet gazetesine Karagöz’ün mezar taşıyla ilgili haberi yazar. 24 Ağustos’ta gazetenin birinci ve dördüncü sayfada yayımlanır. Haberde önce Karagöz’ün mezarının bakımsız halini eleştirerek “mezardan başka her şeye benziyen vaziyette bulunuyor” der. Ardından “Zavallı mezar, mezar değil sanki harabe…” diyerek sözlerine devam eder. Mezarın halini tarif eder: “Üzerine iki demir telle tutturulmuş bir teneke levha bugün için bir mezar taşı vaizfesi görüyor. Bu levha cephesine yazılan şeyler havanın tesiratile silinmiş… Yalnız, tenekenin arka tarafında godeyra lâstiklerine ait reklâm yazısı durup duruyor. Mezarı ziyaret eden ecnebiler kim bilir bu yazıya ne kadar gülüyorlar. Galibe muzibin biri Karagöz’ün mezarına bile herkes gülsün diye bu levhayı takmış…”

Musa Ataş, Karagöz’ün mezar taşının izini sürer:

“Karagöz’ün mezar taşını Çekirge türbedarlarından İsmail Efendi alıp evine götürmüş dediler. İsmail Efendi’yi Çekirge’de arayıp buldum. Fakat bu taşın, imam efendinin evinde bulunduğunu öğrendim. Beraberce Çekirge imamı Mehmet Efendinin evine gittik. İmam Efendi bizi bodrum katına kabul etti. Karagöz’ün taşını sordum. Bozuk bir şive ile (bu kadar lâzımdı da neden hükûmet bunu benden alıp muhafaza etmedi?) dedi ve evvelâ taşın bir parçasını getirdi. Baktım ki taş natamam… (Mabadi olacak hoca efendi) dedim. İmam efendi cevap verdi. (Kim bilir belki bizim köroğlu onu mutfağa koymuştur) diye tekrar içeri daldı ve bir parçasını daha bulup getirdi. Gene tamamlanmamıştı. Bir büyük parça daha getirdi. Fakat ufak bir kısmı gene eksikti. Hocaefendi artık bunu bulamadı. Arap harflerini pekâlâ bilmesi lâzım gelen bu zat taşın bir parçasını muttasıl ters bir vaziyete diğer taşla bitiştermeğe çabalıyordu. Zavallı mezar gibi zavallı taş ta imam efendinin evinde harap olmuş ve parçalanarak şuraya buraya atılmıştı. Hatta üç parça taşın her parçası bir türlü renk almış. Sarı, kurşunî, beyaz olmuş. Üstünü süpürmeden yazıyı bile okuyamadık.. Taşta hiç bir tarih yoktu. O halde Karagöz’ün ölümü tarihi tesbit edilememiş olduğuna göre onun muhayyel olduğunu iddia edenler doğru söylüyorlar demektir.” Devamında mezar taşının üstündeki yazıları yayımlar. (Cumhuriyet, 24 Ağustos 1932)

Cumhuriyet, 24 Ağustos 1932

Musa Ataş konuyu araştırmaya devam eder. 25 Ağustos’ta yeni bilgiler ekleyerek kaleme aldığı haber, Cumhuriyet gazetesinin 28 Ağustos 1932 tarihli sayısında yayımlanır: 

“Geçen gün; Karagöz’ün kırık mezar taşını Çekirge imamı Mehmet Efendinin evinde bulduğumuzu yazmıştım. Dün Çekige’deki Hüdavendigâr camii imamı Hafız Mehmet Ef. bana geldi, Çekirge’de kendisinden başka bir tane daha imam Hafız Mehmet Ef. olduğunu ve mezar taşının da onun evinde bulunmuş olduğunu söyliyerek isim iltibasına mahal kalmamak üzere bunun tavzihini rica etti. Bana mürecaat eden Hüdavendigâr camii Hafız Mehmet Ef. Karagöz’ün mezar taşını Yunan işgali esnasında tahripten kurtararak evine götürmüş; bilâhare taşı Çekirge’deki (Lâmi) tekkesine vermiştir. Fakat tekkeler lağvedilince bu taş her nasılsa Çekirge’nin Lâmi camii imamı Hafız Mehmet Ef. nin evine götürülmüş ve evvelce de bildirdiğim gibi taş berbat olmuştur.”     

Yukarıdaki paragrafta şu ifadeye dikkat ettiniz mi: “Hüdavendigâr camii Hafız Mehmet Ef. Karagöz’ün mezar taşını Yunan işgali esnasında tahripten kurtararak evine götürmüş” Mezar taşı, Yunan işgali sırasında tahrip olmamış, taşınma sırasında kırıldığı söylenebilir.

Cumhuriyet gazetesinde 27 Ağustos tarihli gazetede imzasız bir yazı çıkar. Doktor Serdengeçtizade Edip Bey’in babası, eski kitabe meraklısı Yenişehir’li Serdengeçtizade Ali Bey, Birinci Dünya Savaşı’nın başında Karagöz’ün mezarındaki kitabeyi not etmiş, bu sırada Edip Bey de babasının yanındadır. Edip Bey’in babasından kalan bu notlar gazetede yayımlanır. Ayrıca Üsküdar’dan Lülecizade Müyesser Kadri Bey de kitabevinin kopyasını gazeteye gönderir. Gazetede iki kopyanın aynı olduğunu belirtilir. Gazetede yer alan kitabe, bu yazının başında Enver Behnan Şapolyo’nun kitabından aktardığım kitabevinin hemen hemen aynısıdır.       

Selim Nüzhet Gerçek, Musa Ataş’ın yazısına atıf yaparak şunları söyler: “[…] Cümhuriyet refikimizin gayyur Bursa muhbiri Musa Bey Karagöz namına dikilen kırık bir halde bir imamın evinde meydana çıkardı. Bin müşkülat ile parçaları bir araya getirerek üzerindeki gazeli neşretti. Bu vesile ile yazdığı yazıda: ‘Taşta hiç bir tarih yoktu. O halde Karagözün ölümü tarihi tesbit edilmemiş olduğuna göre onun muhayyel olduğunu söyleyenler doğru söylüyorlar demektir.’ diyor.” (Milliyet, 30 Ağustos 1932)    

KAYNAKÇA

Ataş, Musa, “Karagöz’ün Mezarı, Metruk Mezarın Taşı Çekirge İmamının Mutfağında Bulundu", Cumhuriyet, 24 Ağustos 1932.

Ataş, Musa, “Karagöz Münakaşası, Karagöz’ün Mezar Taşı”, Cumhuriyet, 28 Ağustos 1932.

Ataş, Musa, “Karagöz Münakaşası”, Cumhuriyet, 14 Eylül 1932.

Ataş, Musa, “Karagöz’ün Mezarı, Mezarın İmarı Mes’elesi Yeniden Canlandı”, Cumhuriyet, 5 Teşrinisani 1932.

Ataş, Musa, “Mezar Yaptıracaklara Bursa’dan Yeni Bir Cevap”, Cumhuriyet, 22 Şubat 1933.

Gerçek, Selim Nüzhet, “Hangi Yanlışı Düzetelim”, Milliyet, 30 Ağustos 1932.

Gerçek, Selim Nüzhet, “Karagöz Bahsi Anlayana Sivrisinek Saz”, Milliyet, 5 Kânunuevvel 1932.

Gerçek, Selim Nüzhet, Türk Temaşası (Meddah, Karagöz, Ortaoyunu), İstanbul: Matbaai Ebüzziya, 1930. Aynı kitabın ikinci baskısı için bkz. Kanaat Kitabevi: İstanbul, 1942, üçüncü baskısı için Türk Temaşası Meddah, Karagöz, Orta Oyunu ve Temaşa Sanatı Üzerine Toplu Yazılar, (Yayına Hazırlayan Oğuzhan Murat Öztürk), Ötüken Yayınları: İstanbul, 2021.

Gerçek, Selim Nüzhet, “Tarihte Bursa”, İstanbul, Şehirler ve Mimari, (Yedigün Mecmuası, Cilt: XVIII, Nu. 444, 8 Eylül 1941, s. 10-11), Büyüyen Ay Yayınları: İstanbul, 2018, s. 191-198.

Şapolyo, Enver Behnan, “Karagöz Vardır ve Yaşamıştır”, Akşam, 20 Ağustos 1932.

Şapolyo, Enver Behnan, “Hacivat, Eski Kumandan Hacı İvaz Paşa mıdı?”, Akşam, 4 Kanunuevvel 1932.

Şapolyo, Enver Behnan, Karagözün Tarihi, İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1946.

Şapolyo, Enver Behnan, “Türk Temaşa Sanatında Karagöz ve Hacivat”, Hayâlden Gerçeğe Karagöz, (Hazırlayan Ünver Oral), İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2014, s. 195-199.

Türklerde Karagöz, Yakob’un “Gölge Tiyatrosu Tarihi” kitabında Türklere ait kısmı, (Çeviren Orhan Şaik Gökyay), İstanbul: Bürhaneddin Matbaası,1938.

“Şeyh Küşteri ve Karagöz”, Yeni Mecmua Bursa Özel Sayısı, 1 Mayıs 1339/1923, Sayı: 75-9, (Hazırlayan Uygar Umut), 2013, s. 97-101.